Wetsvoorstel voor onafhankelijk toezicht openbaar. Inspectieraad vindt voorstel tekortschieten, ondanks stappen in goede richting

Vandaag start de internetconsultatie van de Kaderwet rijksinspecties. Deze wet moet de onafhankelijkheid van het inspectietoezicht wettelijk waarborgen. De rijksinspecties zijn verheugd dat er nu eindelijk een wetsvoorstel ligt, maar zijn teleurgesteld over het resultaat tot nu toe. Het voorstel schiet in de ogen van de Inspectieraad op belangrijke punten tekort. Zo staat in het voorstel dat de minister uiteindelijk de inhoud van het werkprogramma van een inspectie vaststelt. Dit biedt ruimte voor oneigenlijke politieke beïnvloeding van het dagelijkse werk van rijkinspecties. Dit is voor meerdere inspecties een achteruitgang in onafhankelijkheid. Er zijn ook positieve zaken: het wetsvoorstel biedt rijksinspecties meer vrijheid om inspectieresultaten te publiceren en rechtstreeks contact te onderhouden met de Tweede Kamer.

Burgers, bedrijven en instellingen verdienen toezichthouders die onafhankelijk toezien op de naleving van wetten en regels en handhaven waar nodig. Zo houden we Nederland eerlijk, gezond en veilig. De problemen die rijksinspecties bij hun werk in de samenleving zien en horen, moeten zij bovendien ongefilterd en zonder oneigenlijke politieke beïnvloeding kunnen onderzoeken en onder de aandacht brengen bij beleid en politiek zodat hier wat aan gedaan kan worden. Rijksinspecties hebben daarmee ook een signalerende functie en dragen bij aan goed bestuur. Maar daarvoor is hun onafhankelijkheid binnen de overheid wel cruciaal. 

Onafhankelijkheid onder druk

De Inspectieraad staat niet alleen in zijn wens om die onafhankelijkheid beter te beschermen. Opeenvolgende kabinetten hebben de noodzaak voor een wettelijke regeling voor de onafhankelijkheid van rijksinspecties benadrukt. In het Regeerprogramma is het wetsvoorstel aangekondigd als onderdeel van de agenda voor vernieuwing van de democratie en versterking van de rechtsstaat, het bestuur en de controle daarop. Ook de Tweede Kamer heeft zich daar meerdere keren voor uitgesproken. Bijvoorbeeld bij de behandeling van het enquêterapport ‘Groningers boven gas’ en bij de oprichting van de Inspectie belastingen, toeslagen en douane naar aanleiding van de kinderopvangtoeslagaffaire. En in de Tweede Kamer ligt al enige tijd de Initiatiefnota voor een Wet op de onafhankelijkheid van rijksinspecties (Initiatiefnota Omtzigt). Hoewel het huidige wetsvoorstel op sommige punten de onafhankelijkheid van de inspecties versterkt, is het op cruciale punten juist een duidelijke teruggang. Het is de vraag hoe dit zich verhoudt tot de ambities in het Regeerprogramma om de checks and balances in ons democratische bestel te versterken.

Werkprogramma zelf opstellen

Voor hun onafhankelijkheid is het nodig dat inspecties voor hun toezicht kunnen gaan en staan waar ze willen en de ruimte hebben om nieuwe risico’s te onderzoeken. Daarvoor is het essentieel dat rijksinspecties hun jaarlijkse werkprogramma zelf kunnen opstellen, zonder druk van beleidsmakers of bewindspersonen. Dat is in het huidige wetsvoorstel onvoldoende geregeld. Voor meerdere rijkinspecties is het voorstel zelfs een stap terug in onafhankelijkheid, aangezien zij daar op dit moment wél zelf over gaan. Het in onafhankelijkheid vaststellen van het werkprogramma door een rijksinspectie verhoudt zich prima met de ministeriële verantwoordelijkheid van de minister voor een rijksinspectie: de minister heeft met een aanwijzingsbevoegdheid altijd het laatste woord, maar moet dat dan wel melden aan het parlement.

Begroting apart opnemen

Het wetsvoorstel bevat ook nog onvoldoende bescherming tegen het oneigenlijk beïnvloeden van het werk van de rijksinspecties via de begroting. Omdat rijksinspecties rechtstreeks gefinancierd worden uit de begroting van een departement, vindt de Inspectieraad het belangrijk dat dit geld op een apart begrotingsartikel wordt opgenomen. Want dan is voor iedereen – ook voor het parlement – duidelijk hoeveel geld er naar een rijksinspectie gaat,  wanneer daar iets bijkomt of afgaat en welke consequenties dat heeft voor het toezicht.

Zelfstandigheid bij Woo-verzoeken en publicaties

Een ander kritiekpunt betreft de afhandeling van verzoeken op basis van de Wet open overheid (Woo). Het komt het vertrouwen in het onafhankelijk opereren van een inspectie niet ten goede als een Woo-verzoek, gericht aan een inspectie, wordt beantwoord door de minister. De Inspectieraad pleit ervoor dat inspecties deze verzoeken zelfstandig kunnen behandelen zonder tussenkomst van de minister. Ook zou de wet moeten regelen dat ministers rapporten die zij van inspecties ontvangen automatisch naar de Tweede en Eerste Kamer sturen, zodat de parlementaire controle wordt versterkt. 

Inspectieraad geeft zijn visie via de internetconsultatie

Tot 28 maart 2025 ligt het wetsvoorstel ter consultatie voor aan de samenleving. Via de internetconsultatie kunnen burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties kennis nemen van het voorstel en hun ideeën hierover kenbaar maken. De Inspectieraad zal zijn visie op het huidige voorstel zelf ook kenbaar maken via deze internetconsultatie.